Vikjamål - Ordsamling

aokkerlægje, eit ['aokkerle:je] - normert åkerlægje

Ækra, åker som er attlagd, attsådd (HS).

aplagard, ein ["aplaga:r]

Eplehage (AIS). Av apal m 'epletre'.

aplastart, ein ["aplastart]

Lite epletre (HS).

ardvangse, ein ["a:rvaongse]

På skeiard, det som bryt laust. Jfr stadnamnet Vangsnes (AIS). Skjer.

avdøgt, adj ['a:vdøkt]

Høyet er avdøgt, segjer dei, dvs doggi har gått or det (HS).

berja, v ["berja]

1) Slå, banka. "Berja flokar" 2) Treskja korn. 3) Berja på: driva på, ta hardt til med. Bøying ["berja - 'be:re - "barde - bart]. Norrønt berja (HR).

bisk, ein [bIsk]

Frukost. Sogn, Sunnfjord, Voss og Valdres. Vel frå eldre dansk bidsken, same tyding, av tysk Bisschen (TH).

bulaug, eit [bu:leu:g]

Når dei hadde silt mjølki slo dei litegrand vatn gjenom silen (silhåret). Dei kalla det å bulauga (HS). Av lauga v 'vaska'. Elles kjent frå Voss og Sunnfjord, men der som hokjønn.

bulega, ei ["bu:le:ga]

Visse stader kyrne plar liggja og kvila (på støl, i beite) (HS). Kjent ogso frå Fjordane, Sunnmøre og andre stader.

dalesteig, ein ["da:lestai:g]

Ein utmarksteig som det kosta ein dalar å få slegen når ein skulde leiga slåttekar. Dei rekna på 6 dagslætte i ein dalesteig. Ein teig som var berre helvti so stor kalla dei ein halldalesteig . Elles nemnde dei slike teigar etter kor mange mark det kosta å få dei slegne. Ein tvomarkateig , ein femmarkateig , ein aottamarkateig o.s.b. (HS). Andre namn var middagssletta , eit stykke som ein skulle vera ferdig med til middag. Eindagssletta og tvodagssletta var og nytta (AIS).

dodla, ei ["dådla] - normert dolle

Liti høybyrd (HS). Denne tydingi er og kjend frå Takle i Ytre Sogn.

dragslegota, ei ["drakslegå:ta]

Lang og bratt dragsleveg i utmarki eller i lidi (HS). Fyrsteleddet er 'dragslede', ein slede som dei brukte til å køyra ved og høy med.

einbølt, adj ["ai:nbølte]

Einsleg, t.d. ein einbølt gard (AIS).

einhending, ein ["ai:nhending]

Orv som ein held med ei hand (AIS).

fare, ein ["fa:re] - normert farde

Hinne, snerk eller tjukt lag på væske, særleg mjølk og myse (AIS). Islandsk farði 'mygla skorpe i mjølkekjerald'.

fere, ein ["fe:re]

Når dei sår korn (handsår) merkjer dei upp åkeren i strimlor so breide som kornet vinn spreida seg for kvart kast. Dette gjer dei anten med ei pikka (eit grev) etter seg eller ved å dra eine foten i åkeren. Dette kallar dei å gjera fère (HS). Ogso nedskrive potefere, eplefere, vassfere frå Indre Sogn. Heng saman med fòr f.

flo, ei [flo:]

Lag i kornstabel, ei høgd med kornband (AIS).

fodne, f Fl. ["fåddne] - normert forner

Fleirtal, i eintal hokjønn fodna (forne). Fjorgamalt visna gras, slikt som ikkje har vore slege (AIS).

forskot, eit ["fårskå:t]

Lengd på plogfor. Pløgjer ein langsetter ein åker som er lang og smal, får ein eit langt forskot. Pløgjer ein på tvert, vert det kort forskot (AIS).

framekst, adj [frammekst]

Når stråi i ein kornåker var bra jamlange, sa dei gamle at kornet var framekst (HS). Elles berre nedskrive i Vågå. Føreleddet fram vil sei 'like langt fram', og etterleddet ekst er omlydt av 'aks, kornaks'.

fydling, ein ["fYdling] - normert fylling

Før slo dei i fydlinga, dvs. så mykje som trengst for å fylla ei hes (AIS).

førekrakk, ein ["fø:rekrakk]

Ein planke eller eit tjukt bord med føter i den eine enden. Vert bruka når dei fører upp - bind kornet på staur (HS). Elles berre notert frå Leikanger.

gardverja, ei ["ga:rverja]

Tre som er planta attmed ein gard (eit gjerde) (HS). I denne tydingi er ordet notert berre i Vik. Det er mogeleg at det opphavleg har tydd 'gardvord, gardnisse, tuftekall' slik som det framleis gjer i Valdres, og sidan har fått vår meir trivielle tyding.

gardvånd, eit ["ga:rvånd]

Tilfang som ein laga gjerde av, gjerne åre eller sprake. Merk og våndateine (åleteine) og våndaripe (AIS). Sogn og nordover. Av vånd 'liti stong, grann kjepp, tein', norrønt vond.

gløsoks, ei ["glø:såks]

Tomt aks (Vik i So); mest nytta i fleirtal ("gløsekse(r)") (HR).

gris, ein

Kornband.

grjona, v ["gr(j)o:na]

Gje kyrne grjon (mjøl).

halvdalesteig, ein ["hallda:lestai:g]

Ein teig det kosta ein halv daler å få slege. Sjå dalesteig (HS).

hardmale, adj ["ha:rma:le]

Når mjølet er noko grovt og det kjennest noko hardt i klypa, segjer dei det er hardmale (HS).

heimafylgja, ei ["hai:mafYlja]

Medgift, det som ei nygift kona fekk med seg når ho flytte frå foreldri og heim til mannen sin, t.d. beist, klede, husbunad o.m. (HS).

helda, ei ["helda]

Bøyle som vert nytta til å stramma med (AIS).

hever, adj ['hever]

Når dei sådde hallreint = helvti bygg og helvti havre, og det auka på med havren etterkvart, sa dei gamle at kornet "slo seg hevert" = det vart for mykje havre i det (HS). Kjent frå fleire målføre. Avleidt av 'havre'.

hit, ei

Skinnsekk til å ha korn i (AIS).

hjedlbrot, eit ["jed*lbrå:t] - normert hjellbrot

Hjell er staur el. fjølelag over bjelkane i løa, kunne nyttast til å turka hå på (AIS).

husagong, ein? ["hu:sagaong]

Gå husagong = fara yver alle husi, ta husi for trom. Når einkvan heldt gjestebod og synte gjestene husi sine, sa gjerne dei gamle at dei gjekk husagong. Kan ogso tyda ransaking, visitering (HS).

hylma, v ["hYlma]

Skjera av kornet for høgt på stråi. Som substantiv, ei hylma, tyder ordet halmstubb som står att etter at åkeren er skoren (AIS).

hæra, ei, v

Aasen: "tresket, urensket Korndynge" (AIS).

hæresaold, eit ["he:resaold]

Såld nytta til å renska kornet (AIS).

ile, ein ["i:le]

Stein som vert nytta til søkkje (AIS). Norrønt íli, same tyding.

jarseta, ei ["ja:rse:ta] - normert jordsete

Det høyet som var under i høystabben, det som låg nedpå tufti (HS). Vanleg i formi 'jordsete'. Formi 'jar-' er elles notert på Sunnmøre og kjem av genitiven 'jarðar'.

jord, ei [jo:r]

Dei gamle kalla jamt eit gardsbruk ei jord. T.d. Hopperstad var ein gard; men kvar einskilt bruk på garden var ei jord. Dei sa: Helj-Ola-joredna, Aodn-Ola-joredna, Eirik-Ola-joredna, Fremmand-Ola-joredna o.s.b. (HS).

kaldbol, eit ["kaldbo:l]

Pøysa, vatssig, kaldvæta, i åker og eng (HS). Frostabol er kjent frå Eksingadalen om ein stad der grasroti er øydelagd av frost.

kaldsig, eit ["kaldsI:g]

Vass-sig i åker eller veg (HS).

kaldun, eit - normert kalun, kallun

Når dei slakta (i gamledagar), flekte dei kyravembene (og smalavembene). Det som var innvendes i magesekken, kalla dei kaldun, det andre kalla dei sjao (skjå). Dette namnet vert ogso brukt som kalling. Eit kaldun er eit ureinsleg og kaldtekkjeleg menneskje. Døyr vekk (HS). Av latinsk opphav.

kast, eit [kast]

Kornband som dei bind saman på stauren når dei fører upp (HS).

kjeringahelda, ei ["Ke:ringahelda]

Når ein gjørder ei byrd (helst høybyrd) slik at ein får helda fram på nakken når ein tek byrdi på seg, segjer dei at ein får kjeringahelda (HS).

kjærva, ei ["Kerva]

Knippe, bunt av t.d. lauvkvistar til for (AIS).

knipleband, eit

Band nytta til å festa troene til staurane på ei troehes (AIS).

kodl, ein ['kådd*l] - normert koll

Mjelkekådl, mysekådl, vætekådl. 1) Bidne som ein bar på ryggen. 2) Kan og tyda topp på forskjellige ting, t.d. smør. Spretta kådl - vil seia at ein sette eit merke i toppen på smøret, det måtte unge jenter gjera elles vart dei ikkje gifte (AIS).

kodnmæle, eit ["kåd*nme:le] - normert kornmæle

Aasen: "Maalekar for Korn", 16-17 kg (AIS).

kova, ei ["ko:va]

Eit tunt lag som har turka til, t.d. av sveitte og skit. "Da la seg kova pao svaittaplaiggje" segjer dei når ein kløvhest har sveitta mykje og sveitte og skit har lagt seg under baossa eller sveitteplagg. Når ein slær i steikjande solskin, vil det gjerne leggja seg eit tunt lag (av høy, gov og sevja) på ljåen. Da segjer me gjerne at det legg seg kova på ljåen (HS). Kova kunne og vera kvade eller harpiks i sognamålet, og tydingi til Hermund Skjørvo er vel ei jamføring til det. Frå norrønt kváði.

kovraokker, ein ["kovraokker] - normert kovråker

Liten åker som tenarane eller borni hadde avlingi av - attåt løni (HS). Ross forklarer det som ein 'åker som ein kårmann eig og soleis ikkje hev i føderåd'. Berre frå Vik. Fyrsteleddet er kovra 'vinna, tena', kovra seg 'tena seg noko, koma til velmakt'. Lånord frå latin over fransk.

kovver, ein

Same som kovraokker.

kvednaraos, ei ["kvednarao:s] - normert kvernarrås

Rås, renne som er mura eller gravi frå kverndammen og til sloket ("kvednaraos" Aurland, Vik i So) (HR).

lag, eit

So mange kornbundel som dei kunde leggja ned um gongen i låven når dei barde (HS).

laoakatt, ein ["lao:akatt] - normert låvekatt

Når einkvan kom inn på låven med same den som barde (treskte) var fri med siste laget (sjå ovanfyre) av loi, tok gjerne sistnemnde tusti um halsen på den som kom og klemde til. Det kalla dei å gjeva låvekatt (HS).

laupebufor, ei ["leu:pebu:får]

Når uveret legg slik til at dei må røma or fjellet med kyrne um hausten fyrr den vanlege buførdagen er komen, segjer me dei gjer laupebufor (HS).

lauvstjøl, ein ["leu:Sjø:l]

Kvistelaus og berkt grein av bartre ("læustjøl" Vik i So, "løu(v)sjøl" Har) (HR). Jamfør stjøl.

lim, ein

Avkvista greiner av lauvtre, som borken vert avskaven til fôr; oftast i sms. askelim (Vik, Leikanger i So) (HR). Jamfør norrønt lim f 'kvist, grein', og lim n (kol.) 'greiner, kvister, ris på tre'.

lo, ei

Aasen: "Korn i uttørket Tilstand, Korn og Halm tilsammen" (AIS).

lolægje, adj

Når kornet låg lengei loi sa dei gamle at det var lolægje (HS).

lona, ei ["lå:na]

Gamalt namnt på tjøra. Det var gamal skikk å ha tjøra på varmen jolaftan. Det kallar dei å lona varmen. Ei gamal segn (på vikjamål med gamal svip): "Da va ei jenta so hadde vorte ute fyr' ein huldakar, han gjekk pao husk te 'ne, forstaor'u, a ho vist' ikkje si arme rao kåleis 'o skulde verta fri 'åno. Jau, so ein kveld huldakaren va dar sa 'o da mæ 'åno, atte bjødlekjyri deira va vorti so undalæ, da va vist "elsk" um 'an kunde vita ei rao fyr' da? "Jau", sa 'an, "du ska bruka tybast å lona, da ha hjelpt både ku å kona". Jentao ho brukte raoi sjøll, ho, kan du vita, å dao vart huldakaren vekk. Men ein kveld ittepao høyrd'ho maol' ass: "Truare va eg mæ deg elde du va mæ meg, tvi vore deg!"" (HS). Denne segni var kjend i fleire bygder, og rimet lona/kona er bevart. Elles er det kun i Vik at dette ordet er sagt å ha vore i bruk generelt.

læsta (seg), v

Kornet læstar seg - kornet spirer godt (HS).

løypa, ei ["låipa]

Laupe, skorfeste. "Gao seg i løypa", gå seg i skorfeste (Vik i So) (HR).

markateig, ein

Teig det kosta ei mark å få slått (AIS).

mata, v

Kornet mata - mognast, mergast, fastna (HS). Vanleg i fleire målføre.

matjord, ei

Feit jord, uppgjødd jord. Kan ogso tyda rett og slett moldjord (HS). Fleire målføre. Islandsk matjörð.

meislag, eit

1/2 kløv, so mykje som ein kan ha i ei kløvmeis (HS).

middagssletta, ei

Eit stykke med slått som skulle vera ferdig slege til middag (AIS).

mydlolag, eit - normert mellomlag

1. Skilje millom tvo kornslag eller kornet av tvo åkrari ei kornlo (HS). 2. Kontant utjamning i ein bytehandel (HS).

nava, v ["na:va]

Hogga ned greiner or eit tre når ein lauvar (HS).

naving, ein ["na:ving]

Det som då står att når ein har hogge greinene av eit tre når ein lauvar (AIS).

nerv, ei [nærv]

Einskilt flak av never (Vik i So, Sfj) (HR). Norrønt næfr.

nykkja, v ["nYKKa]

Gro, brydda, um vokstrar. "Da fere te nykkja i aok´rn" (HR). Jamfør nyislandsk hnykkja 'krøkja, neigja'.

oks, ei [åks]

Aks (Vik i So), fleirtal ekse(r) (HR).

orre, ein ["årre]

Eit slag drykkjekrus på skap som ein fugl (Vik i So) (HR)

pikka, v

Når kornet er so laust i aksi at det trys or når dei køyrerdet inn, segjer dei at det pikkar (HS).

rakepilt, ein

Liten, rå vedkubb som dei lagde inn i røykomnen um kveldane og raka glør og eimyrja yver so varmen skulde halda seg til um morgonen (HS).

ramost, ein

Gamalost (AIS). Vestlandet, Hallingdal og fleire.

raoslag, eit ["rao:sla:g] - normert råslag

Kjøt av nyleg slakta dyr (AIS). Fleire målføre.

rikula, ei ["ri:kula] - normert rirkule

Utvokster på tre, ekstra sterk, mykje nytta til å dreia ting av (AIS). Fyrsteleddet har samanheng med vri. Fleire målføre.

rina, adj

Når mjølk eller mysa har vore um å surna, segjer deiat det har rina (HS).

ripel, ein ["ri:ped*l]

Aasen: "Ripel - en Strimmel, et langt og smalt Stykke, f. Ex. Skogarripel" (AIS).

rivla, v

Rivla i høyet, raka lett, jamna det utyver med ei riva. Rivla møki, sa dei og når dei hadde breidt møk på marki og jamna ho utyver med ei riva (HS). Ogso frå Hardanger og Voss. Danna av rive f.

rjomamysa, ei

Utskild mysa når rjomen esjar. Sjå skjyrmysa (HS).

ru, ei [ru: - 'ru:nao]

Vår-ulli på sauene. Fleire målføre. Islandsk rú f 'grov eller gamal ull' (TH).

ru-såld, eit

Såld som dei sålda kornet igjenom i gamle dagar (fyrr dei fekk seg dryftemaskinor) (HS).

rue, - normert rude

Ugrasfræ som vert reinska or kornet når dei dryfter det (gjer uppor) (HS).

rulta, ei ["rUlta]

Høyvelta. Kan og tyda lite, tjukkfalle kvinnfolk (HS).

rynna, ei ["rYnna]

Det er 10 kjervar i ei rynna (AIS).

ræka, v ["re:ka]

Flytja ein grand på kornbandi med tusti når ein treskjer (INhl, Vik i So, Va, Rbg) (HR).

røyrband, eit ["råi:rband]

Band nytta til å binda ei einskild troe til stauren, jamfør Knipleband (AIS).

røyve, eit ["råi:ve]

Avklipt ullham av ein sau. Udlaråive - ull som er pakka i hop (AIS). Feld.

salsa, ei ["salsa]

1200 kvm, 6 mælesland (AIS). Eigentleg eit såld-så. Sogn og Voss.

saobil, eit ['sao:bI:l] - normert såbel

Det bilet ein skal så bygg. Etter gamalt hev ein visst såbil (viss dato). Det ymsar noko etter som gardane ligg nær sjøen eller langt til dals. (Lengst til dals var det 5. mai og nærast sjøen 25. mai) (HS).

saodogg, ei

Fint regn når ein sår kornet, eller straks etterpå (HS).

segje, eit ["se:je]

Avrunda merke i saueøra (HR). Heng kannhenda saman med roti i sag, sigd.

silhår, eit ["si:lhao:r]

I gamle dagar bruka dei silhår å sila mjølki gjenom. Det var bunde av håri av ei kyrerova. "Da leke so silhaor", segjer dei endå um noko som lek fælt (HS).

siruna, ei ["si:rU:na]

Kornstrå som veks opp når "åkeren er nedlagd" og ikkje vinn mognast so tidleg som det andre kornet (HS). Vanleg i fleire målføre. Av sid 'sein' og rune m 'renning'.

skalætte, adj

Når beisti var vandsame, åt det beste av maten og let det andre liggja, sa dei gamle at dei var skalætte (HS).

skaok, ei ["skao:k] - normert skåk

Brukt bl.a. til å køyra ved på (AIS).

skaoragaong, ein ["skao:ragaong] - normert skåragang

Gå skåragang = stå fleire mann etter einannan og slå med langorven og kappast um kven som er beste ljåkaren (HS).

skarafydlingen, m ["ska:rafYdlinGen] - normert skarafyllingen

Bestefar min fortalde denne gamle segni. I tidi straks fyre svartedauden var folkesetnaden i landet so stor at ikkje alle kunde finna buplass og leveveg på flatbygdene. Då vart det mange som busette seg i utmarki og i lidene. Denne tidbolken kalla dei skardafyllingen (HS).

skjærd, adj ['Sjerde]

Skjerande, som øver til å skjerast, mogen so skurdarbeidet kann taka til, um korn el. Kornåker. I dei fleste målføre heiter det skjær.

skoglægje, adj ["sko:gle:je]

Når timberet har lege lenge (hogge) i skogen segjer dei at det er skoglæje (HS).

skrapeslaott, ein ["skra:peslaott] - normert skrapeslått

Gras frå ugjødsla eng, frå skrinne rabbar (AIS).

skru, ein

Øvste bunten av rjåen (AIS).

skyrmysa, ei [SjY:rmY.sa]

Når osten og mysa skilst utan koking, kallar dei den mysa skyrmysa. Rjomamysa kallar dei det når rjomen esjar og skil ut mysa (HS).

skyrslutr, eit ["SjY:rslUt*r]

Noko ein har skolt or ein skyrså, grisedrikka. Sjå slutr (HS).

smørlaup, ein ["smø:rleu:p]

Vekteining (AIS).

snar, eit [sna:r]

Når dei sterkte talgi, laga dei til ei vidjehempa som dei sette ned i talgi (medan ho var bråi) og hengde henne uppetter når ho hadde storkna. Denne vidjehempa kalla dei snar, eit snar (HS).

snjedla, ei ["Snjedla]

Vart sett rundt tranten på grisene når dei vart dregne ut for å slaktast. Sjå trantavijja (HS).

snjedle, ein ["Snjedle]

Grisesnjedle, liten jarnring som dei sette i grisetrynet so ikkje grisen skulde få rota (HS).

stèrkeknost, ein

Blanding av riven gamalost (ramost) og rjome, tilsett med salt. Fatost (sjå Garborg: "I heiane") (HS).

stia, v ["sti:a]

Gje husdyri fôr, stella i fjosen. Sogn, Hordaland og Ryfylke. Norrønt stía 'stengja lambi av frå møderne sine', (norrønt stía f 'kvi, garde til småfe') (TH).

stripla, v

Gjera ei liti fòr. Dei sa t.d. at dei stripla potetene fyrste gongen dei hakka på dei (hyppa) (HS).

strukka, ei ["strUkka]

Brynebutt, slire el. kopp med vatn i til å bera brynesteinen i når ein slær (HR).

stuttorvslætte, ei ["stUttårvslette]

Slåttemark som berre kunne slåast med stuttorv, slått der det var bratt eller kronglete å koma til (AIS).

støa, ei ["stø:a]

Aasen: "Underlag i Kornstabelen i en Lade" (AIS).

sula, ei ["su:la]

Aasen: "Gaffelformig Kløft hvorpaa man ophaler Fiskesnøret". (AIS).

svåla, ei ["svå:la] - normert svole

Klipp i saueøyret (AIS).

sæhar, adj [se:ha:r] - normert sædehard

Når ein åker er skrinn eller turr og lett, segjer dei han er sæhard = han treng mykje såkorn (AIS).

taog, ei [tao:g] - normert tåg, tæger

Rot på tre som vart kløyvd og nytta til å stramma ljå med. Fleirtal 'tægje' (AIS). Vanleg.

tapse, ein ["tappse]

Ein liten veratapse, ein liten uksatapse o.s.b. = liten rusken lurv (HS).

tò, ei [tå:] - normert tod

Tøde, gjødsla mark (AIS). Norrønt taða. Ordet tadle, talle heng og saman med dette.

todagssletta, ei

Ein slåtteteig det tok to dagar å slå. Også eindagssletta (AIS).

tògras, eit [tå:gras]

Gras frå gjødsla mark. (AIS).

troa, ei ["tro:a]

Vassrette spilane på dei gamle trohesjane, før ein fekk streng (AIS).

tunskaol, ei ["tu:nskao:l] - normert tunskål

Når dei heldt gjestebod, brudlaup eller andre veitslor i gamle dagar, tok dei mot gjestene ute i tunet med ei ølskål. Denne skåli kalla dei tunskåli (HS).

tveggjemælland, eit

Ein åker som er so stor at det trengst 2 mælar korn til utsæd i han (HS).

tvihending, ein ["tvi:hending]

Ljå som ein held med begge hender (AIS).

ulen, adj ["u:l*n]

Når kjøt (helst) var lite salta og det hang i eit rom med lite trekk eller luftskifte, vart det ofte som ein myglasmak av det. Då sa dei gamle at det var ult (HS). Sogn og Voss.

umloga, ei ["Ummlå:ga] - normert omloge

Buska under gjøringane på eit høy- eller halmlass (HS).

utsvar, eit

Avgift, leigegodtgjerdsla for jordveg eller tufter (HS).

vaog, ei ["vao:g] - normert våg

Vekteining, 18 kg (AIS).

vaogagar, ein ["vao:gaga:r] - normert vågegard

Gard etter ei ufs eller eit harmralag til trygd for buskapen (HS).

veratapse, ein ["ve:ratapse]

Liten ver. Sjå tapse (HS).

viska, v

Knyta høy og halm i buntar for kyrne. "Viska ain vondedl" (AIS).

vond, eit? [vånd]

Emne, tilfang til eit sprake- eller risvedgjerde. Ordet er elles kjend, men ikkje frå desse kantar (HS).

vondagar, ein ["våndaga:r] - normert vondagard

Emne, tilfang til gjerde av sprake eller risved (HS).

vondedl, ein ["vånded*l] - normert vondel

Samanvondla høy. Jamfør viska (AIS).

ydda, v ["Ydda]

Spira (om korn) (AIS).

Ordsamling

Kategoriar: